1- مقدمه

موضوعی به‌نام اقتصاد و بویژه علم اقتصاد از آغاز زندگی بشر با او همراه بوده است. رفتارهای اقتصادی انسان ریشه درنیازهای او دارد.

با گذشت زمان، افزایش جمعیت، محدویت منابع و نیز با افزایش و تنوع نیازها در فرایند تحولات جهانی و توسعه تمدن بشری، مسئله اقتصاد وتامین معاش ونیازمندی‌‌های رو به تزاید انسان دائما متحول وپیچیده‌تر شده است.

به لحاظ اهمیت، مسئله اقتصاد درمکاتب مختلف بادیدگاههای متفاوت مبتنی بر جهان‌بینی‌های آنها تفسیرهای متعددی شده است. این موضوع درمکاتب مادی به هدف زندگی فردی واجتماعی تبدیل شده است.

به‌طوری‌که همه چیز را برای اقتصاد وتامین معاش و رفاه مادی ودنیوی پیگیری می‌کنند. درتاریخ تکامل علم اقتصاد مکاتب مختلفی از این نگرش‌ها برای تبیین رفتارهای اقتصادی بشر ظهور یافته‌اند وپس ازمدتی با پیدایش دیدگاههای مکاتب جدیدتر حذف و یا به حاشیه رفته‌اند.

در کنار این دیدگاه‌های مادی‌نگر، مکاتب الهی و آخرت‌نگر هستند که اقتصاد را نه هدف زندگی بشر بلکه وسیله‌ای برای حیات بشر می‌دانند تا بدین‌وسیله به هدف‌های متعالی دست یابند. دراین دو دیدگاه مبانی دونگاه به اقتصاد کاملا متفاوت است.

ولذا صاحبان اندیشه در این دو دیدگاه براحتی نمی توانند همدیگر را درک کنند و به ماهیت و وظیفه اقتصاد که علی‌القاعده باید در تمام جوامع یکسان باشد، برسند. این اختلاف زمانی تشدید می‌شود که اندیشمندان دودیدگاه  درمنتهاالیه افراطی این نظریات قرار می‌گیرند.

نفی آنچه که مادی نیست و ختم تمام راهها به حیات دنیوی از یک سو و نپذیرفتن اقتصاد وتامین رفاه به عنوان یک اصل درزندگی بشر از سوی دیگر، منشاء عدم تفاهم‌ها و تبعا عدم استفاده از جنبه‌های مثبت هر دیدگاهی خواهد شد.

دراین میان موضوع اصلی این است که واقعا مسئله اقتصاد چیست و درکجای زندگی بشر است و وظیفه آن چیست. با تنگناها و بحران‌های اقتصادی ناشی از عوامل اقتصادی وسیاسی چگونه برخورد می‌شود.بخصوص اینکه گاهی اقتصاد به ‌عامل فشار کشورهای معارض و رقیب تبدیل می‌شود.

این مقاله در صدد آن است که با تبیین موضوع از منظر دو دیدگاه واستفاده از وجه مشترک اقتصاد متعارف  به مسئله اقتصاد در جامعه اسلامی بپردازد وسپس موضوع اصلی مقاله را که اقتصاد مقاومتی است در اقتصاد اسلامی دنبال نماید.

دراین مقاله موضوعات علم اقتصاد، مکتب اقتصادی و نظام اقتصادی بحث می‌شود وسپس نتیجه‌گیری می‌شود که اقتصاد مقاومتی محصول اقتصاد اسلامی است. و هر اقتصاد اسلامی ذاتا مقاومتی است ولذا مناسب‌ترین راه برای تحقق اقتصادی پویا و مقاوم پیگیری و اجرای اقتصاد اسلامی خواهد بود.

2-مبانی نظری

با نگاه توحیدی عالم دارای یک نظام واحد و هماهنگ است. اسلام به معنی وسیع کلمه برای حاکم کردن این نظام بر عالم از جانب خداوند متعال بوسیله پیامبران بزرگ عرضه شده است.

این نظام الهی (یا همان نظام اسلامی) زیرمجموعه‌هایی دارد. از جمله این نظام‌ها،نظام اجتماعی، نظام سیاسی، نظام طبیعی، نظام اقتصادی و… هستند که این نظام‌ها با هم مرتبط‌اند و بر هم اثر متقابل دارند.

دریک تعریف،نظام به‌معنای سامانه، سیستم و یا مجموعه‌ای هماهنگ از پدیده‌ها و قواعد حاکم بر آنهاست. حال سئوال این است که نظام اقتصادی چیست؟

تعاریف زیر از جمله تعاریفی هستند که برای نظام اقتصادی بیان شده‌اند.

الف : نظام اقتصادی عبارتست از مجموعه مرتبط و منظم عناصری که به منظور ارزشیابی و انتخاب در زمینه تولید، توزیع و مصرف برای کسب بیشترین موفقیت فعالیت می‌کند(نمازی،1382،29).

ب : نظام اقتصادی یک الگوی عملی اقتصادی متشکل از ابعاد مختلف و نهادهای متفاوت است که برای رسیدن به هدف مشخص با یکدیگر هماهنگ باشند(لطفعلص پور،1383،94).

ج : نظام اقتصادی مجموعه‌ای هماهنگ از پدیده‌های اقتصادی و قواعد حاکم بر آنهاست.

وظیفه هر نظام ایجاد هماهنگی وتوازن میان نهادهای مختلف برای حرکت از وضع موجود به سمت وضع مطلوب است. در این تحقیق منظور از نظام اقتصادی، نظامی است که با بکارگیری قواعد اقتصادی نظام الهی، در ارتباط با سایر نظامها و استفاده از ابزارهای اقتصادی وظیفه تأمین، توزیع و مصرف جامعه را بر عهده دارد.یک نظام اقتصادی با این تعریف شامل سه بخش عمده می‌شود.

مکتب اقتصادی ، نهادهای مرتبط با اقتصاد و علم اقتصاد

 مکتب اقتصادی

 مکتب، مجموعه اندیشه‌ها و افکاری است که جمعی از آن پیروی می‌کنند(لطفعلی پور،1383 93).مکتب اقتصادی یک رشته افکار مبتنی بر روش معین در باب جنبه‌های اساسی رفتار اقتصادی است. مثلا مکتب کلاسیک، مکتب شیکاگو و…. مکتب اقتصادی مجموعه‌ای از قوانین و مقررات و بایدها و نبایدهای اقتصاد را معین می‌کند.

مکتب اقتصادی، شامل فلسفه اقتصادی ، اخلاق اقتصادی ، سیاست اقتصادی ، فقه اقتصادی ، فرهنگ اقتصادی و… در نظام اقتصادی اسلام است.هر کدام از این عناصر در جای خود و همه آنها به عنوان یک مجموعه ، مکتب اقتصادی را تشکیل می‌دهند.

موضوعاتی مانند حلال و حرام که از فقه اقتصادی است و یا سیاست‌های اقتصادی (حتی گاهی سیاست‌هایی مثل سیاست‌های پولی و مالی) منبعث و برگرفته از مکتب اقتصادی هستند.

نهادهای اجتماعی- اقتصادی

 نهادهای اجتماعی ساختارها و سازوکارهای نظم و همکاری هستند که رفتار گروههای انسانی را در اجتماعات معین راهبری می‌کنند(نهاداجتماع. نهاد معمولاً برای اشاره به آداب و رسوم و الگوهای رفتاری است که برای جامعه و همچنین سازمان‌های رسمی خاص دولتی و خدمات عمومی اهمیت دارد به کار می‌رود.

نهادهای مدنی به نهادهایی در راستای ایجاد قابلیت در جهت توسعه مبانی فرهنگی و اجتماعی در یک کشور گفته می‌شود. مشخصه اصلی نهادهای مدنی، غیردولتی بودن آنها و عدم وابستگی تشکیلاتی و مالی به حاکمیت سیاسی و ارگان‌های دولتی کشور است. نهادهای مدنی شامل احزاب و انجمن‌های صنفی است.

به‌طور خلاصه نهادها مجموعه قوانین و مقررات رسمی وغیر رسمی در جامعه و نیز سازمان‌هایی است که آن‌هارا اجرا می‌کنند.

بنا بر این نهادهای تأثیرگذار بر پدیده‌های اقتصادی در یک جامعه دو دسته‌اند. دسته اول، نهادهای منبعث و برخاسته از ساختار حاکمیت در نظام اقتصادی (نهادهای رسمی) و دسته دوم نهادهای شکل‌گرفته در جامعه براساس آداب و رسوم و فرهنگ و…(نهادهای غیر رسمی) هستند.

البته نهادها از هر نوع و شکل آن تحت تأثیر مکتب حاکم بر جامعه خواهند بود. و نهاهای مقبول و مطلوب در نظام اسلامی نهادهایی خواهند بود که حداقل با اصول و ارزش‌های مکتبی مغایرت نداشته باشند. ولو اینکه به عنوان واقعیت در جامعه وجود داشته باشند.

 علم اقتصاد

اقتصاد ،‌ علم تخصیص بهینه منابع محدود برای  برآورده کردن هرچه بیشتر نیازهای زیاد بشر است. علم اقتصاد علم کشف رابطه بین پدیده‌های اقتصادی است.نیاز های بشر یا علاقه به توسعه  و رفاه باعث پیدایش و  رشد علوم بخصوص علم اقتصاد شده است.

“تدبیر منزل” یا تدبیر معاش تعریف درستی بوده که ابتدا  برای علم اقتصاد گفته‌اند.

امروز تخصیص بهینه  منابع می‌گویند که همان مفهوم است.اقتصاد علم مطالعه رفتار اقتصادی افراد (حقیقی و حقوقی) است.مصرف کننده اغلب بدنبال افزایش مطلوبیت خویش است .تولید کننده با هدف کسب درآمد و سود به تولید همت می‌گمارد .

علم اقتصاد شیوه بهینه تولید ،توزیع ومصرف را تبیین می­کند، چگونه تولید شود که با کمترین هزینه بیشترین محصول حاصل شود. چگونه توزیع شود تا رفاه جامعه حداکثر شود.

تحلیل مصرف بر این اساس که چگونه تقاضای بهینه مصرف کننده تحت تاثیر عوامل مختلف شکل می‌گیرد نیز درحوزه علم اقتصاد قرار دارد‌.

علم اقتصاد ابزار بهینه‌سازی وضعیت اقتصادی (فرد و جامعه) است که در چارچوب قیدها ومحدودیت‌های مکتب اقتصادی و با در نظر گرفتن ملاحظات نهادی عمل می‌کند. به عبارت دیگر رعایت قوانین مکتب و قواعد نهادهای اجتماعی حیطه تبیینی علم اقتصاد درهر جامعه است .

علم اقتصاد مثل هر علم دیگری سیر تکاملی دارد.

این علم مبتنی بر شرایط زمان و مکان و نیازها و تجربیات بشر است. براساس فرضیاتی نظریاتی داده می‌شود که گاهی درست است یا لااقل در مقطعی درست عمل می‌کند و گاهی هم نیست.

در هر صورت این علم در فرایند زمان و تجربیات بشر تغییر می‌یابد و کامل می‌شود. علم اقتصاد نمی‌تواند مبنای قضاوت‌های ارزشی قرار گیرد، زیرا خواستگاه مسائل ارزشی مکتب است و علم اقتصاد صرفاً به روابط علت و معلولی بین پدیده‌ها می‌پردازد(لطفعلی پور،1383،92).

از این رو علم اقتصاد جنبه مذهبی و مکتبی ندارد و نمی‌توان گفت علم اقتصاد اسلامی یا علم اقتصاد سرمایه‌داری.علم اقتصاد تکنیک و ابزار درخدمت مکتب  برای تحقق آرمان‌ها درقالب یک سیستم اقتصادی است .

از علم اقتصاد نباید انتظار علت غایی و فلسفه‌ای برای هستی داشت.این جنبه­ها مربوط به مکتب و فلسفه اقتصادی است و نه علم ابزاری که صرفا وسیله‌ای برای دستیابی به بهینه‌های نسبی درجنبه‌های مادی اقتصادی است.

گاهی علم اقتصاد مرسوم از آن‌جهت مغضوب است که تصور می­شود این علم غربی است.

اگر چه علوم جدید در مقطع فعلی خاستگاه غربی دارند اما علم مال دنیای غرب نیست. علم کشف  و شناخت روابط بین پدیده‌های عالم است.

امرزه غربی‌ها زودتز از دیگران به آن دست یافته‌اند. کما اینکه روزگاری هم ایران و دنیای اسلام مهد علم و تمدن محسوب می‌شدند.

به هر حال هر کشوری الگویی برای اداره اقتصاد لازم دارد که این الگو از ادبیات اقتصادی مطابق ویژگی هر کشوری استخراج می‌شود.

تا جایی که به علم اقتصاد مربوط می شود کشورها می‌توانند از مدل‌های توسعه مشابه استفاده کنند.الگوی پویای چند بخشی)(DMSخواستگاه آمریکایی-کانادایی دارد ولی در فرانسه اجرا شده است(توفیق، 1385،119). این کشورها لزوما ماهیت مشترک ندارند و به نوعی رقبای دیرینه هم هستند. علم نعمت الهی و دستیابی به آن توفیق الهی است.اُطلب العلم ولو بالصین، امر پیامبر بزرگ اسلام است.

به یقین علم در چین آن روز علم دین نبوده بلکه علوم و فنونی است که به عنوان ابزار و شیوه‌های تولید برای بهبود زندگی ومعیشت جامعه لازم بوده است.قواعد برخی علوم مثل علم اقتصاداگر تعارضی با احکام اسلامی نداشته باشد می‌تواند حداقل جزء احکام امضایی دین باشد.

نظام اقتصاد اسلامی

با ترکیب سه عنصر “علم اقتصاد” ، ” مکتب اقتصادی” و “نهادهای اقتصادی- اجتماعی”، “اقتصاد ملی” که به نوعی دریک نظام اسلامی همان “نظام اقتصاد اسلامی” است، شکل می‌گیرد.

اقتصاد اسلامی در قالب یک “حکومت اسلامی” تحقق می‌یابد. در واقع اقتصاد اسلامی با استفاده از ابزارهای علم اقتصاد و نهادها، در خدمت مکتب یا همان اهداف نظام اسلامی است.علم اقتصاد و مکتب اقتصادی و نهادهای اقتصادی بر هم اثر متقابل دارند.کشف‌ها و نوآوری‌های علمی در نظریه‌های مکاتب پویا اثر می‌گذارند.

ازطرفی هم دیدگاههای مکتبی بنیان‌های فکری را متأثر می‌سازند و این امر در دیدگاههای علمی اثر می‌گذارد.نهادهای اجتماعی از هر دو اثر می‌پذیرند و بر آنها اثر می‌گذارند.علم اقتصاد قانون‌مندی رفتار انسان را استخراج و تبیین می‌کند . ( و یا رفتار را قانون‌مند می‌کند).

دین (‌به عنوان یک نهاد اجتماعی) رفتار را می سازد و یا تغییر می دهد.اگر رفتار انسان تغییر کند، مسیر و جهت علم اقتصاد تغییر می‌کند.اگررفتارهای اقتصادی انسان‌ها بویژه تحت تاثیر مکتب یا فرهنگی تغییر کند علم اقتصاد بدون تعصب آن رفتار را تئوریره خواهد کرد. بنا بر این مادامی که رفتارهای اقتصادی افراد و جوامع همسان است علم اقتصاد کاربردی یکسان وتفسیری مشابه  خواهد داشت.اگر تحت تاثیر و هدایت یک مکتب و فرهنگی رفتارها تغییر یابند.مطمئنا جهان علم این رفتارها را تئوریزه کرده و علمی می‌نامند.

مسئولیت بایدها و نبایدها در یک نضام اقتصادی با صاحب‌نظران در حوزه مکتب اقتصادی است. مسئولیت هست‌ها و نیست‌ها و مسئولیت اگر- آنگاه در حوزه علم اقتصاد و متخصصین و عالمان آن است.مسئولیت نظام اقتصادی (اقتصاد ملی یا همان اقتصاد اسلامی در نظام اسلامی) و اداره اقتصاد جامعه بر عهده حاکمیت است.

قانون‌گذار و مجری در نظام اقتصادی براساس نسخه‌ها و مجوزهای این دو حوزه عمل می‌کنند. بخش قضا هم نظارت می‌کند.اگر علم اقتصاد (یا عالمان اقتصادی) درست عمل نکند، ویژگی‌ها و شرایط خاص جامعه را در نظر نگیرد، متغیرها و عوامل را بدرستی تشخیص ندهد.

این یک نقص در نظام اقتصادی است.اگر فهم درست از مکتب نشود، بایدها و نبایدها بدرستی اعمال نشود،پای دیگر نظام اقتصادی لنگ است. به هر حال مسئولیت اداره اقتصاد، معیشت، رفاه و توسعه و… در جامعه بر عهده نظام اقتصادی است.حال اگر نظام اقتصادی بدرستی عمل نکند.

نه مکتب مقصر است و نه برعلم و دانشگاه می‌توان خرده گرفت.چرا که از اینها خوب استفاده نشده است ویا ساختارنهادهای نظام اقتصادی مناسب نبوده‌اند.مثلا در شرایط بحران گاهی مکانیسم بازار بسیار ضعیف می‌شود و نقش دولت به عنوان یک نهاد موثر اهمیت می‌یابد که باید به کمک ساز و کارهای اقتصادی بیاید و نه خودش جای آن ها را بگیرد.

دراین جامناسب است به موضوعی که بعضا مطرح می شود اشاره کنیم وآن این‌که آیا علم اقتصاد و مکتب اقتصادی در تعارض‌اند؟در پاسخ به این مطلب باید گفت که اسلام دین علم و معرفت است.

چه علم دین و چه علوم متعارف که به عنوان ابزار می‌توانند درخدمت اهداف وآرمان‌های دینی باشند. هیچ عاقلی با علم منطقی و متعارف (که حداقل بوسیله دین امضا شده باشد) مخالفت نمی‌کند. هیچ علم و عالمی هم مستقل از ارزش‌ها و فرهنگ و فلسفه و… در یک کلام مکتب نیست.

 پس چرا تعارض وجود دارد ویا احساس می‌شود؟ تعارض از کج‌فهمی و خلط مطالب است. انتظار از مکتب و انتظار از علم مخلوط می‌شود.

ادبیات اقتصادی و بخصوص مطالعاتی که در زمینه اقتصاد اسلامی شده است مملو از این خطاهای اساسی است. عده‌ای بدون استدلال و منطق درست فقط علم وبویژه علم اقتصاد متعارف موجود را موردحمله  قرار می‌‌دهند.اینها بعضا نه علم اقتصاد را درست فهمیده‌اند و نه در دین ریشه‌یابی درستی دارند.

عده‌ای دیگر افراد عالم‌اندکه صادقانه و عالمانه نقد می‌کنند و با غور در متون و منابع اسلامی ، مفاهیم را ریشه‌یابی و در واقع دستورات و قواعد دینی را استخراج و ارائه می‌کنند که این کار بسیار شده‌است.یافته‌های این نوع از تحقیقات در حوزه مکتب اقتصادی اسلام است.درحیطه فلسفه اقتصاد دینی است.درجامعه علمی هم متأسفانه گاهی گرفتاری به این خطا مشاهده می‌شود.

اخلاق، فلسفه ، فقه ، فرهنگ، حقوق و … را بجای علم اقتصاد ارائه می‌کنند.

ازطرفی هم از علم اقتصاد هم نمی‌توان انتظار خارج از قلمرو آن داشت.چنانکه قبلا اشاره شد از علم اقتصاد هم نباید انتظار علت غایی و فلسفه‌ای برای هستی داشت.